Bız avokado ösıremız

Avokado (botanikalyq atauy alligator almūrty – Persea americana) biıktıgı 6–20 m tropikalyq ağaş. Tabiğatta Meksikadan Braziliiağa deiın kezdesedı. Qazyrğy kezde bükıl tropikalyq jäne subtropikalyq aimaqtarda ösırıledı.

Japyraqtary iellipstık, aiağy jağynda ūştary ötkır, terıge ūqsas, jyltyr, aşyq nemese qoiu jasyl, terıs jağy sūr. Apelsin japyrağyna ūqsas.

100–300 gülı bar ülken gülşoğyrlarmen güldenedı. Bıraq 0,1%-tı ğana tozañdanady, öitkenı bırınşı künı tek ğana gülanalyq pısedı, al atalyqtary sol uaqytta älı jetılmegen. Sonan soñ gül bır künge jabylady. Kelesı künı gül qaita aşylady, atalyqtary pısıp qoidy, bıraq gülanalyğy solyp ülgırdı. Onyñ üstıne, atalyqtary jäne gülanalyqtary pısken gılderı künnıñ ärtürlı uaqytynda aşylady.

Jemısūryğynyñ türı jūmyrtkağa nemese almūrtqa ūksas. Avokado sorttary üş geografikalyq toptarğa bölınedı:

  1. Antil toby (tropikalyq) tropikalardyñ oipatty jerlerden şyqqan (teñız deñgeiınen 800 m deiın). Mysaly, osy topqa Waldin, Simmonds jäne Black Prince sorttary jatady. Olar aiazğa sezımtal. Jemısterdıñ salmağy 0,4–1,5 kg.
  2. Gvatemal toby (jartylai tropikalyq) tropikalardyñ tauly jerlerınen şyqqan (teñız deñgeiınen 800–2.800 m). Būl toptyñ ülgılı sorttary Bemik jäne Hass. Qysqa uaqyttyn ışınde olar temperaturanyñ 0 °C-ge deiın tüskenın şydaidy. Jemısterdıñ salmağy 0,5–1,5 kg.
  3. Meksika toby (subtropikalyq) Meksikanyñ subtropikalyq aimaqtarynda paida bolğan. Oğan tömen temperaturalarğa eñ şydamdy sorttar jatady (qysqa uaqytta oğan 4 °C temperaturasy eşqandai ziiansyz). Osy toptyn sorttary eñ jiı ösırıledı. Mysaly, osy topqa Gottfried jäne Pernod sorttary jatady. Jemısterı ūsaq (250 g deiın).

Qazyrğy kezde ekı toptyñ sorttaryn (eñ jiı gvatemal men meksika toptary) budandastyru arqyly paida bolğan sorttary bar. Bız üşın tek meksika tobynyñ sorttary mağynaly.

Gūldeu kūrdelı bolğanynan mümkın bızde jemısūryqtary tüiın tastamaidy, bıraq köz tartymdy japyraqtary üşın būl intererge laiyq sort dep tabylady. Ūryqtan ösken avokado, 6–8 jyldan keiın güldene bastaidy. Avokado üşın şaşyrağan jaryq kerek. Ony päterde, keñsede nemese basqa jylyjai jerde ösırüge bolady. Jazda ony balkonğa nemese baqqa şyğarğan jön.

Ol ösu üşın topyraqqa erekşe talaptar joq. Kädımgı baqta paidalanatyn, jenıl, ortaqyşqyl topyraq jaraidy. Jyl boiy oğan ylğaldy, bıraq jiı suarylmaityn topyraq kerek. Ol qūrğaqşylyqtan zardap şekse japyraqtary tüsıp qalu mümkın. Bır uaqyt merzımde su şaşyp tūrğan paidaly.

Eñ jenılı avokadony ūryqpen köbeitu. Qalamşalarmen tek keibır sorttaryn köbeituge bolady.

Ūryqtaryn üşkır jağyn üstıge qaratyp, jartylai suğa jıbıtu kerek. Olardy öne bastağanşa jıbıtu jön. (Olar şırımeuşın suda 3 aidan artyq ūstap keregı joq. Eger 3 aidyn ışınde öse bastamasa, ūryqtardy egeberıñız. Ädette öskınderı köpke sozbai şyğyp öse bastaidy).

Ūryqtardy otyrğyzğanda üşkır jağyn üstıge qaratyp 3/4 bölıgın jerge batyru kerek. Menıñşe, eñ jaqsysy ärbır ydysqa bır-bırden egu kerek, sodan keiın ydysty şynymen jauyp qoiu kerek. Solai ışınde ylğaldyqty saqtap, öngıştıktı tezdete alu bolady. Egıstık substrat (topyraq) jenıl bolu kerek. Topyraq tyğyz bolsa artyq sudyn ağuyna kedergı bolady. Ūryqtar kögermeu üşın, şynysyn künde 30 minutqa aşyp tūrğan jön.

Ūryqtar künı boiy jylyda tūrsa öngıştıgı jaqsarady. Eñ laiyqty temperaturasy 25 °C. Bırınşı japyraqtar şyqqan soñ, üidıñ ışındegı temperaturasy jetkılıktı.

Ösımdıktın ydysyn jyly radiatordyn üstıne qoisañyz, joğary temperaturany ūstauğa jeñıl bolady. Sondyqtan jaña ūryqtardy qysta, üidı jylytqan kezınde ekken dūrys.

Bızdın jağdaida avokado edäuır tez ösedı. 2 jyldyñ ışınde būtaqty toğai 1 metr biıktıkke deiın ösuı mümkın.

Bızdın jağdaida avokado jemısı öspeuge yqtimal. Degeñmen, bügın olardy dükende taup aluğa qiyn emes. Ökınışke orai, dükende alynğan jemıstın ūryqtarynan Sız ösımdıktı ösıre almaisyz (jemısterdı şikıdei jinaidy, sondyqtan ūryqtar şyqpai qalu mümkın)

Avokado eñ jūğymdylyq jemıs bolyp tabylady. Onyñ ışındegı jūmsaqtyn 100 g ienergetikalyq qūndylyğy 840 kJ (salystyru üşın: bananda 355 kJ, mangoda 215, papaiiada 180, qyzanaq 90, qiiar tek ğana 0,64). Onyn qūramynda terıge jeñıl sıñetın 5–32% maiy bar, sondyqtan ol bağaly kosmetikalyq zattardyñ qūramyna kıredı. Himiialyq qūramyna qarağanda avokado jemıs bolğanymen basqa jemısterden erekşe.

Köbınde ony şikıdei jeidı. Avokadony kesedı, oğan limon şyrynyn, tūz nemese as dämdeuış qosady da qasyqpen jeidı. Kelesı nömırde Sız avokadony daiyndaudyn qarpaiym retsepterın tabalasyzdar.

Gedruk vanaf http://www.botanix.kpr.eu/kk-latn/print.php?t=2