Botanix – ösımdıkter jäne baqbanşylyq turaly jurnal

Qazaq boljamy

Alma ağaşyn müsındı ūrşyq formasynda ösıru

Naryqtyq iekonomikasy özımen bırge köptegen özgerıs äkeldı. Onyñ bırı tiımdılıktıñ jäne bäsekeles şamasyn asyruğa arnalğan auyl şaruaşylyqtyq öñdeudıñ intensifikatsiiasy. Baqbanşylyqta ösıretın jerdıñ kölemın tiımdı paidalanu üşın, intensifikatsiia degenımız ağaştarmen būtalardyñ biık ağaşyñ ūşar basy alasa ağaşyñ ūşar basyna köşu degen söz. Alasa ağaşyñ ūşar basty ağaştardy ösırgen paidastary mol, jūmysty jeñıldetıp jemıstıñ salasyn jaña deñgeige köteredı. Ağaşyñ ūşar basy alasa alma ağaştarynyñ arasynda “müsındı ūrşaq“, “supermüsındı ūrşaq“, “künnıñ belağaşy“ (solar axe) jäne basqalar. Olardyñ arasynda eñ perspektivtı jäne eñ jiı paidalanatyñ “müsındı ūrşaq “ formasy bar ağaş.

“Müsındı ūrşaq“ eñ jiı ösırıletın formasy, ol ırı öñdeuge de, baqtarğa da arnalğan. Qazyrğy künde ağaştarmen būtalar basym köbınde osy formasymen ösırıledı. Ol köbınde alma jäne almūrt ağaştary üşın , bıraq basqa jemısterdıñ türlerıne de keledı (şieler, alhorylar, qaraqattar, şabdalylar jäne t.b.). “Müsındı ūrşaq“ kronaly almalar 2,2 – 2,5 metrden aspaidy. Būl biıktık bağuğa jäne jemısterdı jinauğa jäilı. Dūrys kütım jasağanda jemısterdın 80%-tı jerdıñ özınen jinap alu kerek. Qalyn otyrğyzu üşın bız tar intervaldy paidalanamyz, praktikada bır qatardağy ağaştardyñ arasynda 0,8 – 1,2 m qaldyrady, qatarlardyñ arasy mehanikalandyrudy paidalanuğa bailanysty 2,5 – 3,5 m bolady. Ol bır gektarğa 3000 – 3500 ağaş otyrğyzuğa mümkın beredı. Ondai qalyn ösıru mümkın bolu üşın, älsız ösetın ol bolmasa ortaşa ösetın podvoilardağy köşetterdı otyrğyzu kerek. Almanyñ podvoiynyñ standartyna M9 jatady, odan basqa da podvoilar bar, mysaly: J-TE-E, F, G, H, J-OH-A, M27, MM106. Sonymen bırge podvoilar älsız ösıtın jäne olardyñ tamyr jüiesı ūsaq /terendığı mölşerı 30 – 40 sm/ bolğandyqtan tırek konstruktsiialardy qūruyn jäne suaru jüiesın saluyn da qajet etkızedı. Standartqa mamyrgülden (akatsiiadan) jasalğan reikalar nemese beton konstruktsiiasy jatady. Olarğa 60, 120 jäne 180 sm biıktıkte üş qatar bolat sym tartylady. Būl konstruktsiia ağaştardyñ qoparuylyna qarsy tırek boluğa arnalğan. Sonymen bırge, ony qalyptau kezınde ağaşyñ ūşar basyndağy ortanğy būtalarymen jäne almalar pysqan kezde būtalardy bailauğa paidalanady. Qöbınde tiımdı bolyp tabylatyn tamşy suaruy qoldanady, ol tıkelei tamyrlaryna äseretedı, jäne sonymen bırge onyñ kömegımen qosymşa ağaştardy tyñaituğa bolady. “Müsındı ūrşaqtyñ“ negızgı artyqşylyqtaryn bız bırneşe punktarmen mazmūndau alamyz:

  • qarapaiym kütu – būtauy qlassikalyq formalaryna qarağanda minimaldy, almalary tūra jerden jinalau, qorğauy qarapaiym, eñ basy tiımdı,
  • astyq önımdılıgı mol – osyndai kronalary bar ağaştardan är gektarda 40 – 50 tonn önım jinauğa bolady, al keibır sortary odan da asady,
  • jemısterdın sapasy biık – osy formada jasalğan kemşılıksız jaryq jağdaidyn arqasynda, jemıster tüsı qoiulau, tegısteu bolady jäne neğurlym jetılıp pysady, qūramyndağy zattardyñ arasalmağy öte jaqsy bolady,
  • tez uaqytta jemıs beru – älsız ösetın podvoilar jäne ağaşyñ ūşar basy qalyptastyru ädısı nätijesınde qysqalau uaqytta jemıs beredı. Qöbınde ağaştar bırınşı jyldan bastap jemısterı bolady. 3 – 4 jyldan bastap ağaş tolyq jemıs bere bastaidy.
  • joğary tiımdılık jäne qarajattardyñ aqtaluy.

Egıstık material retınde bız bırjyldyq nemese ekıjyldyq ösımdıkterdı paidalanamyz. Olar qarapaiym örken nemese erte şyqqan porosılı bar boluy mümkın. Bız ony klassikalyq ädetpen otyrğyzamyz, otyrğyzğanda tırektı tek ğana terendıkke jasau kerek. Qalamşalau oryny joq degende jerden 10 sm biıktıkte boluy tiıs. Ol podvoidyñ äsırınıñ küşın azaitady, sonymem bırge sort özgeruıdıñ aldyn alady.

Būtau kezınde jäne ağaşyñ ūşar basy qalyptasu kezınde bız eñ sonyñda ağaştyñ qalyby qandai bolatynyñ tūraly oilauymyz kerek, ol tek dūrys kütım jäne ağaşyñ ūşar basy qalyptau kezınde ğana osy ağaşqa asa qajettı ösıp jäne jemıs beru fiziologiialyq printsiptaryñ tolyq paidalanuğa bolady. Ösırgen ağaştyñ dıñı 2 – 2,5 m biık boluy qajet, onyñ üstınde azdy-köptı dūrys spiral qūrap ağaşyñ ūşar basynyñ karkasynda qalğan būtaqtary ornalasady. Onyñ üstınde jemıs beretın porosıl ösedı. Eşqaşanda karkastyñ būtaqtardyñ öspırımmen basyluyna jol bermender. Ol ağaştyñ tepe-teñdıgın, onyñ negızgı qalybyn äbden būzady, sondyqtan närlı zattarynyñ ülesuı dūrys bolmaidy jäne küşter dūrys ornalyspaidy. Ağaş ömır boiy piramida qalpyn saqtau kerek, üitkenı ol kün säulesın tiımdı paidalanuğa äreket etedı.

Negızgı būtauğa topyraq betınen 80–90 sm biıktıkte dıñdı būtauy jatady. Egerde örkende erte şyqqan porosıl bolsa bız ony būtamaimyz jäne qysqartpaimyz, dıñdı, jalpy jağdaiyna jäne myqtyğyna bailanysty, soñgı būtaqtan mölşerı 30–40 sm biık alyp būtaimyz. Eñ jaqyn vegetatsiialyq mezgılde ağaştyñ ūstıngı 30 sm jerınde jaña būtaqtar paida bolady, olardy qysta byltyrğy jylda ūqsatyp qysta būtaidy. Dıñnıñ eñ biık būtaqtar aiyrylysynan 30 – 40 sm joğary kesemız, būtaqtardy qysqartpaimyz. Kerek biıktıkke deiın jetkenşe, osylai jyl saiyn jasauy kerek. Ösıp jetken ağaşqa tek ğana tazalau būtaudy qoldanamyz, artyq būtaqtary kesıledı, dıñdı astyñğy būtaqtyñ deñgeiıne deiın qysqartamyz, zaqymdalyñğan, auru būtalardy jäne podvoidan jağalasqan būtalarmen örkınderdı alyp tastaimyz. Būtalardy qysqartpau mañyzdy. Ol artyq būtaqtanuğa, būtaqtardyñ qalyndauyna jäne närlı zattardyñ jemısterge jetuı azaiuyna esebep boluşedı.

Qalğan kütu ädısterı basqa ösırıletın ağaş qalyptarymen bırdei. Onyñ ışınde mañyzdylary tyñaitqyş, suaru, aurulardan jäne ziiandy jändıkterden saqtau, onyñ üstıne sapasy joğary bolu üşın jemısterdı sorttau kerek. Sorttardyñ tandauyna kelsek, barlyq sorttardy paidalanuğa bolady deugede bolady. Bıraq keibır sorttardyñ spetsifikalyq talaptary bar. Mysaly üşın, biık ağaştarda jemıs beretın sorttardy otyrğyzğanda jeke ädıster kerek (Rubín, Rubinola, Bohémia, Bohémia Gold jäne basqalar). Olar keñ kronalardy qūraidy jäne būtaqtardyñ sirekteuıne betalysy bar. Sondyqtan olar üşın erte jazğy būtau jäne biıktenudı baialatatyn, önımdı köbietetın basqa da nätijelı äreketter paidalanady.

Tsitat: Komjik, M. (Komžík, M) (2002): Alma ağaşyn müsındı ūrşyq formasynda ösıru. Bızdıñ ösımdıkter 1/2002. kompl. 3. KPR Slovakiia.

««« Aldyńǵy mátin: Pongamia pinnata ündıs bük ağaşy Kelesi mátin: Parajubaea torallyi palmasy »»»

Sársenbi 13.1.2010 17:46 | Qağazğa basu | Ösımdık ösıru tūraly nusqaular

KPR klub tūraly

KPR - Ösımdık öndıretın kluby Slovakiia
KPR – ösımdık ösıruşıler kluby - halyqaralyq äuesker baqbanşylar ūiymy. Köbırek oqu...
Ösımdıkterdı ösıru täjıribenızben bölısınız. Sol tūraly maqala jazyp, ony öz tūğan tılınızde Botaniks jurnalyna jariialanyzdar. Tolyğyraq aqparat aluşyn bızben bailanysyñyzdar.

Sanattar: Bári Gazon Palmalar Qylqan japyraqtylar Sañyrauqūlaqtar Suda jäne batpaqta ösetın ösımdıkter Ziiankester Ösımdık ösıru tūraly nusqaular İekzotikalyq ösımdıkter