Botanix – baǵbanshılıq hám ósimlikler haqqındaǵı jurnal

Qaraqalpaq versiyası

Palma Parajubaea torallyi

Parajubaea torallyi Qubla Amerikanıń eń sulıw bekem palmalarınıń biri bolıp esaplanadı. Bul at sizge hesh nárseni aytıp turǵan joqpa? Ájep emes, Evropada kóp mudardaǵı tuqımlar sebepli ol az egiledi (bull alıp keliwge kóp qárejet ketkenlikten). Sol sebepli, Boliviyadan tısqarı, bull ájayıp palma túrin siz az ushıratasız.

Tábiyatta ol Boliviya Andınıń qurǵaq tegisliklerinde teńiz qáddinen 2700–3400 m bálentlikte ósedi, sonıń ushın da ol dúnyadaǵı eń bálent ósiwshi palma bolıp esaplanadı. Bul jerlerde temperatura arasında 20 °S qa shekem kóteriledi, al túngi tońlawlar shamalıq. Qıs aylarında (iyul, avgust) temperatura tez-tez –7 °S qa shekem túsip baradı. Bul jerde jıllıq jawın muǵdarı 550 mm ge jaqın, bul Moraviyanıń eń qurǵaq tegisliklerindegiden kem. Biyik tawlar klimatı birden- bir ósiw arealı bolǵanlıqtan ol suwıqqa shıdamlı palma túri, sonıń ushın onı Jer Orta Teńizinde bir jıl dawamında ashıq aspanda qolaylı sharayatta ósiriwge boladı. Bizde qıs ayları onı 0 °S temperaturaǵa shıday alatuǵın, zıyan tiymeytuǵın jerge kóshiriw kerek. Suwıqqa shıdamlılıq Evropada –3 °S qa teń. Tarıyxta palma shıdaǵan eń tómen temperatura –8 °S. Durıs, olar barlıq japıraqların túsirdi, biraq, aman qaldı hám báhárde qaytadan japıraq shıǵardı.

Boliviyada ol uzınlıǵı 14 m, diametri 25–35 sm bolıp ósedi. Júz jıllıq nusxaları bolsa 30 m, diametri 50 sm ge shekem ósedi. Sulıw basınan shama menen 5 m uzınlıqqa shekem ósiwshi 20 ǵa jaqın japıraq shıǵaradı. Palma óziniń ana jurtınan basqa jerlerde bir neshe márte kishi ósedi.

Tábiyatta ol tuqımınıń kóleminen parq qılıwshı eki túrli papulyatsiyada ósedi. Parajubaea var. torallyi 7 sm shekem ósiwshi tuqım, bull waqıtta onıń mayda tuqımlı variantı Parajubaea torallyi var. microcarpa birinshisinen 3 ese kishi biriq, vizual jaqtan olar bir-birinen az parq qıladı, tábiyatta kishi variant úlken tuqımlı varianttay biyikke óspeydi.

Boliviyada Parajubaea torallyi qala parklerine, kóshe boylarına otırǵızılatuǵın súyikli ósimlik. Ekvadorda hám Qubla Kolumbiyada teńiz qáddinen 2500–3000 m bálentliktegi qalalarda, suwıqqa onsha shıdamsız hám pás ósiwi menen ajıratılatuǵın Parajubaea cacoides ósiriledi. Parajubaea torallyi menen uqsaslıqtı esapqa ala otırıp, tábiyatta ol belgisiz bolǵanlıqtan, gáp Parajubaea torallyi bir túri haqqında ketip atır dep oylanadı.

1996– jılı bull túrdiń eń kishi wákili Parajubaea sunkha anıqlandı. Ol Vallegranda átirapındaǵı andtıń birneshe ishki tegisliklerinde, Boliviyadaǵı teńiz qáddinen 1700–2200 m biyikliktegi Santa-Kruz okrugnda 8 metrge shekem ósedi. Anıq taksanomikalıq izertlewden keyin onı Parajubaea torallyi menen aljastırǵanlıǵı anıqlanǵan.

Parajubaea túrinen bolǵan palmanı ósiriw qıyın emes, biraq bull ushın úlken muǵdarda shıdam kerek boladı. Tábiyatta tuqım bir tegis óspeydi, ádette bull process 1,5 jıl dawam etedi. Bazı bir tuqımlar bir aydan soń ósedi, basqalarına yarım jıl kerek bolsa, bazılarına jıl da ketedi. Eger gáp palmanıń subtropikalıq túri haqqında bolsa, joqarı temperatura tuqımnıń ósiwin tezletpeydi, al onı nabıt qıladı.

Tuqımdı egemen deyin onı 5–7 kún jıllı suwǵa salıp qoyıw kerek, tuqımnıń túrine qarap úlken tuqımlardı 2 háptege deyin de salıp qoyıladı. Suwdı pataslanıp ketpewi ushın hár kúni ózgertip turıw kerek. Tuqımdı (úlken tuqımlardıń hár túrliligine qarap) azǵana ústin tegislewge boladı. Bul waqıtta suw tuqımǵa kiredi hám dem alıw dáwirin tamamlaydı (dem alıw dáwiri bul, Boliviyadaǵı iyunnen oktyabrge shekem dawam etetuǵın qıs aylarındaǵı qurǵaqshılıq dáwirinde tuqımlardı buzılıp keti saqlaw waqtı) hám tuqım shıǵa baslaydı. Usınıń menen ıǵallaw dáwiri tamamlanadı. Umıtpań gáp qurǵaq jerlerde ósiwshi subtropikalıq túr haqqında ketip atır, sonıń ushın da suwdıń artıqshalıǵı oǵan jaman tásir kórsetedi. Tuqımlardı keyin gúl otırǵızılatuǵın yaki plastik ıdısqa jerden yarımına deyin kórinip turatuǵın qılıp otırǵızıń, temperatura 10–20 °S átirapında bolıwı kerek (eger joqarı kúngi hám tómen túngi temperatura arasında úlken parq bolsa). Bul túrdegi palmanı ósiriwdiń basqa túrlerden parqı dım tómen temperatura hám dım qurǵaq substrat tiykarǵı parq bolıp esaplanadı.

Otırǵızılǵan tuqımlardı 3–4 hápteden bir tekserip turıń, ósińkiregenlerin óz aldına ıdısqa otırǵızıń. Bazı bir baslanǵısh baǵshılar jaqsı tájiriybege iye boladı olar jıl dawamında shıqpay qalǵan tuqımdı ósiriwdi toqtatadı hám eki ay dawamında substratqa tolıq quwrawǵa imkan beredi. Keyin tuqımlar tańlanadı, bir hápte suwda ıǵallaydı hám jáne egedi. Yarım jıl dawamında derlik barlıǵı shıǵadı. Shıqpaǵanların qaytadan eki ay quwratıp qoyadı hám qaytadan ıǵallaydı, usınnan keyin barlıǵı tolıósip shıǵadı. Bul palmanıń tuqımlarınıń shıǵıwı derlik 100% tek olar menen qalay islesiwdi biliw kerek, onnan qalsa jalqawların birneshe ay qurıtıw kerek.

Nál payda bolǵan waqtında onı ósiriw ańsat, tek quyǵanda shıdaw kerek. Jas palmalar yarım sayanı unatadı (tábiyatta náller úlken tereklerdiń sayasında ósedi), pisken ósimliklerge tolıq ashıqlıq kerek waqtında.

Parajubaea túri joq bolıp ketiw qáwpinde turǵan Qubla Amerika palmalarınıń túrine kiredi. Qáwiptiń tiykarǵı sebebi biotoplardıń joǵalıwı, awıl-xojalıǵı ónimlerine talaptıń artıwı, toǵaylardıń shabılıwı hám padalardıń kóbeyiwi. Palmalar kishi teritoriyada ushırasadı, bull olardıń joq bolıw qáwipin kúsheytedi. Tuqımlardıń úlkenliginen palmalardıń tarqalıwı sheklengen, uzaq aralıqqa tarqatıwshı adamzattıń talapshańlıǵı nátiyjesinde joǵalıp baratırǵan kózáynekli ayıw (Tremarctos ornatus) bolıp esaplanadı.

««« Aldıńǵı maqala: Qurt-qumırsqa jewshi ósimliktiń tuqımların egiw kórsetpesi Keyingi maqala: Qıyılǵan shóp penen ne qılıw kerek? »»»

Ekshembi 4.10.2009 10:06 | Baspa | Palmalar

KPR klubı haqqında

KPR – Ósimlik ósiriwshileri klubı Slovakiya
KPR – Ósimlik ósiriwshiler klubı halıq-aralıq baǵbanlar shólkemi bolıp esaplanadı. Tolıq oqıw...
Ósimliklerdi ósiriw hám egiw tájriybelerińiz benen bólisiń. Bul haqqında ózińizdiń ana tilińizde maqala jazıń hám onı Botaniks jurnalında jarıqqa shıǵarıń! Bunnan da kóbirek maǵlıwmat ushın biz benen baylanısıń.